معاملات اوراق آتی سبد سهام

 

تعریف قرارداد آتی

قرارداد آتی قراردادی دو طرفه است که براساس آن خریدار و فروشنده تعهد می کنند، دارایی موضوع قرارداد را به قیمت مشخص و در تاریخ معینی در آینده داد و ستد کنند. دارایی موضوع قرارداد آتی که فروشنده و خریدار متعهد به مبادله ی آن می شوند، دارایی پایه نامیده می شود. این دارایی پایه می تواند سهام، سبد سهام، کالا، سکه طلا و.... باشد.

اصطلاحات رایج در قرارداد آتی

دارایی پایه: کالا یا ابزاری مالی که قرارداد آتی بر روی آن ایجاد می شود؛ مانند سهام، سبد سهام، کالا، سکه طلا و.......

اندازه ی قرارداد: تعداد دارایی پایه ای است که در هر قرارداد آتی، خرید یا فروش آن تعهد می شود.

 

موقعیت تعهدی خرید/ فروش: موقعیت تعهدی است که مشتری با اتخاذ آن، متعهد به خرید/فروش دارایی پایه در سررسید قرارداد با قیمت توافق شده می شود.

 

موقعیت تعهدی باز: موقعیت تعهدی است که مشتری نسبت به ایفای تعهدات موضوع آن همچنان ملزم است. (موقعیت های ساقط نشده با موقعیت معکوس، تسویه نقدی یا تحویل فیزیکی)

تسویه فیزیکی: تسویه نهایی قرارداد آتی از طریق انتقال دارایی پایه از فروشنده به خریدار و پرداخت ارزش بازار قرارداد آتی توسط خریدار در سررسید است.

تسویه نقدی: تسویه نهایی قرارداد آتی به طور نقدی براساس آخرین قیمت تسویه روزانه آتی که منجر به سقوط تعهدات طرفین می شود.

وجه تضمین اولیه: وجهی است که از طرفین قرارداد آتی برای جلوگیری از امتناع از انجام قرارداد آتی دریافت می شود.

حداقل وجه تضمین: درصدی از وجه تضمین لازم است که کاهش موجودی حساب عملیاتی به کمتر از این نسبت، منجر به صدور اخطاریه افزایش وجه تضمین می شود.

وجه تضمین جبرانی: وجهی است که باید مشتریان دریافت کننده اخطاریه افزایش وجه تضمین، نسبت به تودیع آن در حساب عملیاتی مشتری نزد کارگزار یا اتاق پایاپای تا سطح وجه تضمین لازم اقدام نمایند.

وجه تضمین لازم: وجه تضمینی است که به طور روزانه متناسب با موقعیت های باز در قراردادهای آتی و براساس قیمت تسویه روزانه محاسبه شده و میزان آن به ازای هر قرارداد، در مشخصات قرارداد تعیین می شود. اگر وجه تضمین پرداخت شده از حداقل وجه تضمین کمتر باشد، باید تا سطح وجه تضمین لازم افزایش یابد.

اخطاریه وجه تضمین: اخطاریه ای است که به منظور افزایش وجه تضمین مشتری تا سطح وجه تضمین لازم از طرف کارگزار به مشتری ارسال می شود.

به روزرسانی حساب ها: فرآیندی است که پس از پایان جلسه معاملات انجام می شود و طی آن حساب  وجه تضمین مشتریان به روز رسانی می شود. به عبارت دیگر سود یا زیان روزانه بر روی حساب مشتری منظور می شود.

سبد مرجع: سبدی متشکل از سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس است که برای آن شاخص محاسبه می شود.

سبد پایه: سبدی از سهام که قرارداد آتی مبتنی بر آن است و به گونه ای طراحی می شود که نماینده ی سبد مرجع باشد.

قرارداد آتی سبد سهام با کارکرد آتی شاخص

قرارداد آتی سبد سهام، قراردادی است که فروشنده تعهد می کند در سررسید تعیین شده، سبد پایه را به قیمتی که در زمان قرارداد تعیین می شود، بفروشد و در مقابل خریدار متعهد می شود آن سبد پایه را در تاریخ سررسید خریداری کند. در واقع دارایی پایه این دسته از قراردادهای آتی، سبدی از سهام است که به آن سبد پایه گفته می شود. از آن جا که سبد پایه به گونه ای طراحی می شود که نماینده ی سبد شاخص باشد، بنابراین بازدهی سبد پایه معادل بازدهی شاخص است و از این رو قرارداد آتی بر روی سبد پایه، دقیقا کارکردهای آتی شاخص را برای سرمایه گذاران فراهم می کند.

ارزش سبد پایه

معامله گر قرارداد آتی، برای آن که بداند دارایی پایه در تاریخ سررسید یا هر تاریخی در آینده، چه میزان ارزش دارد، باید ارزش حال حاضر دارایی پایه را بداند. ارزش دارایی پایه این قراردادها (یعنی ارزش سبد پایه) عبارت است از حاصل ضرب تعداد هریک از سهام درون سبد پایه در قیمت های متناظر آنها. برای مثال اگر در سبد پایه، 1000 سهم الف و 2000 سهم ب وجود داشته باشد و قیمت سهم الف و ب در بازار به ترتیب 150 و 100 ریال باشد، ارزش سبد پایه برابر با 350000 ریال خواهد بود. از آنجایی که در هر لحظه از ساعات معاملاتی، قیمت سهام در حال تغییر است، بنابراین به دست آوردن ارزش سبد پایه کاری مشکل است. برای رفع این مشکل، از عدد شاخص استفاده می شود که در ادامه توضیح داده می شود.

نقش عدد شاخص در قراردادهای آتی سبد سهام

شاخص نماگری است که تغییرات قیمت سبدی از سهام را نشان می دهد. سبدی که شاخص برای آن محاسبه می شود را سبد مرجع می نامیم. سبد مرجع نشان می دهد که کدام سهام و به چه تعدادی در شاخص حضور دارند. تعداد سهام موجود در سبد مرجع بسته به نوع شاخص می تواند تعداد کل سهام شرکت یا سهام شناور آزاد آن باشد.

برای مثال شاخص 30 شرکت در بورس تهران در هر لحظه نشان می دهد که سطح عمومی قیمت سهام موجود در این شاخص چقدر است و از تغییرات عدد این شاخص می توان تغییرات سطح عمومی قیمت این سهام را به دست آورد. به عبارت دیگر بازدهی شاخص 30 شرکت نشان می دهد که اگر سرمایه گذار سبدی از همان شرکت های موجود در شاخص را با همان نسبت داشته باشد، چه میزان بازدهی را به دست خواهد آورد. از این رو اگر سبد سهامی که به عنوان دارایی پایه قرارداد آتی در نظر گرفته می شود، سبدی باشد که بر روی آن شاخص محاسبه می شود (مثل سبد سهام 30 شرکت بزرگ)، آن گاه می توان سبد را به گونه ای طراحی کرد که ارزش آن همواره برابر با حاصل ضرب یک مضرب ثابت در عدد شاخص در هر لحظه از زمان باشد. در این حالت نیازی نیست که برای محاسبه ارزش سبد پایه، تک تک سهام موجود در سبد را در قیمت های متناظر لحظه ای ضرب کنیم بلکه تنها با نگاهی به عدد شاخص می توان ارزش سبد را محاسبه کرد. برای مثال فرض کنید که سبد پایه قرارداد آتی، همان ترکیب شاخص 30 شرکت بزرگ باشد و از هرکدام از این 30 سهم، به تعدادی در درون سبد قرار داده شود که در روز اول برابر با عدد شاخص باشد. در این حالت اگر عدد شاخص در اولین روز 9207 باشد، ارزش سبد پایه برابر 9207 ریال خواهد بود. در نتیجه در تمامی روزهای معاملاتی آینده، قیمت دارایی پایه ی قرارداد آتی دقیقا برابر عدد شاخص خواهد بود. برای مثال اگر عدد شاخص به 9341 برسد، ارزش سبد پایه برابر با 9341 ریال خواهد بود. لازم به ذکر است که قرارداد آتی در اندازه های ثابتی مثلا 10000 تایی تعریف می شود. از این رو در مثال فوق، ارزش دارایی پایه یک قرارداد آتی در بازار نقد برابر 92070000 خواهد بود (که حاصلضرب 10000 در 9207 ریال است یعنی ارزش 10000 عدد سبد پایه که هر سبد پایه 9207 ریال ارزش دارد). بنابراین در روزی که عدد شاخص به 9341 می رسد، ارزش یک قرارداد آتی سبد سهام شاخص 30 شرکت بزرگ برابر 93410000 ریال خواهد بود.

ترکیب سبد پایه

سبد پایه به گونه ای طراحی می شود که ارزش آن بتواند توسط یک شاخص به طور دقیق ردگیری شود تا از این راه، قرارداد آتی بر روی سبد پایه دقیقا کارکردهای آتی شاخص را داشته باشد. از این رو، اگرچه سبد پایه با هر ترکیبی می تواند به صورت تئوری مبنای قرارداد آتی باشد، اما تنها سبدهایی که برای به دست آوردن ارزش آن ها، شاخص محاسبه می شود به لحاظ کاربردی قابل معامله هستند. به عبارت دیگر از آن جا که به دست آوردن ارزش سبد پایه در هر زمان، دانستن تاریخچه ی عملکرد آن و نیز پیش بینی روند آتی ارزش سبد پایه به لحاظ کاربردی تنها در صورتی امکان پذیر است که برای سبد پایه یک شاخص وجود داشته باشد، بنابراین  مبنای تعیین ترکیب سبد پایه، سبد مرجع شاخص هایی است که در بورس محاسبه می شوند. به این صورت که سبد پایه ی 30 شرکت بزرگ، نه تنها دقیقا از همان 30 شرکتی ساخته می شود که سبد مرجع شاخص 30 شرکت بزرگ از آنها تشکیل شده است بلکه نسبت این سهام به یکدیگر در سبد پایه و سبد مرجع دقیقا یکسان است. به عبارت دیگر سبد پایه کوچک شده سبد مرجع است و هدف از کوچک کردن آن، قابل معامله شدن است.

تعدیل ترکیب سبد پایه

همانند قراردادهای آتی سهم، این امکان وجود دارد که ترکیب سبد پایه در اثر تقسیم سود یا افزایش سرمایه از محل آورده یا سود انباشته توسط ناشر هرکدام از سهام موجود در سبد پایه، تغییر کند. علاوه بر این موارد، ورود و خروج شرکت به سبد مرجع در اثرپذیرش یا لغو پذیرش شرکت و نیز تعدیل دوره ای ترکیب شاخص دیگر عواملی هستند که می توانند ترکیب سبد پایه را تغییر دهند. اما نکته ی حایز اهمیت این است که حتی در صورت تغییر ترکیب سبد پایه، همچنان ارزش سبد پایه برابر با عدد شاخص خواهد بود. این ویژگی مهم ترین خصیصه ی قرارداد آتی سبد سهام است چرا که آنچه برای سرمایه گذار اهمیت دارد این است که ارزش دارایی پایه را در هر لحظه بتواند به سادگی به دست آورد و تعدیلات گفته شده در بالا، روند ارزش دارایی پایه را به هم نزند. البته در صورتی که خریدار و فروشنده ی قرارداد آتی سبد سهام بخواهند در سررسید، قرارداد را به صورت فیزیکی تسویه کنند، تعدیل ترکیب سبد سهام اهمیت دارد. از این رو ترکیب سبد پایه، نه تنها پیش از اولین روز معاملاتی قراردادهای آتی سبد سهام توسط بورس تعیین و اطلاع رسانی می شود، بلکه در صورت بروز مواردی که منجر به تعدیل سبد پایه می شود، ترکیب جدید نیز به فعالان بازار اعلام می شود.

ارزش گذاری قرارداد آتی سبد سهام

عوامل مختلفی بر قیمت قرارداد آتی سبد سهام تاثیر می گذارند که می توان به ارزش سبد پایه در بازار نقد، نرخ بهره، سود تقسیمی، زمان باقی مانده تا سررسید و هزینه های معاملاتی اشاره کرد. در کشور ما معاملات قرارداد آتی سبد سهام مشمول معافیت مالیاتی است و نیازی به احتساب مالیات در هزینه های معاملاتی نیست. برای ارزش گذاری قرارداد آتی سبد سهام نیز از همان روش و فرمول متعارف قرارداد آتی استفاده می شود.  قیمتی که از فرمول متعارف برای ارزشگذاری قرارداد به دست می آید، یک قیمت منصفانه و عاری از آربیتراژ است که می تواند با قیمت های واقعی در بازار آتی متفاوت باشد. این تفاوت از عواملی نظیر عرضه و تقاضا، نقد شوندگی بازار و هزینه های معاملات ناشی می شوند.

مزایای معاملات آتی سبد سهام

1) امکان سرمایه گذاری در سبد سهام شاخص: برخلاف سهام شاخص به طور مستقیم قابل سرمایه گذاری نیست. از آنجا که ارزش نقدی سبد پایه همواره برابر با عدد شاخص است، اولین مزیت قراردادهای آتی سبد سهام این است که سرمایه گذاران با خرید و فروش قراردادهای آتی سبد سهام می توانند کارکردهای معامله ی آتی شاخص را به دست آورند و از نوسانات شاخص در جهت های مختلف سود کسب کنند. بدون قراردادهای آتی سبد سهام، امکان اخذ موقعیت فروش بر روی شاخص وجود ندارد.

2) پوشش ریسک (حمایت از ارزش سبد سرمایه گذاری): مهمترین ویژگی قراردادهای آتی سبد سهام، فراهم کردن یک ابزار منحصر به فرد در پوشش ریسک است. فرض کنید سبد سرمایه گذاری سرمایه گذار از شاخص بازار تبعیت کرده و سرمایه گذار بر این باور است که بازار رو به افول بوده و کاهش خواهد یافت و از طرفی دیگر، سرمایه گذار بنا به دلایلی

تعریف قرارداد آتی شاخص

• قرارداد آتی شاخص، قراردادی است که دارایی پایه آن یک شاخص بوده و طرفین در سررسید، قرارداد را به صورت نقدی تسویه می کنند. به عبارت دیگر، قراردادی است برای معامله دسته ای از سهام مشخص در بازار در تاریخی معین (سررسید) بسته می شود. از آنجایی که شاخص سهام قابل تحویل نیست، در سررسید قرارداد آتی شاخص، تسویه نقدی انجام می شود. 

• مثال: فرض کنید در بورس Eurex ضریب شاخص SMI ،10 فرانک سوئیس باشد. اگر شخصی قصد خرید 5 قرارداد آتی شاخص SMI در سررسید ژانویه 2019 را با قیمت 355،6 فرانک سوئیس داشته باشد، ارزش معامله این قراردادها برابر است با:

فرانک سوئیس 317,750 =  5 × 10 × 6,355 = ارزش معامله